Ο Ιλισός ως δίκτυο σύνδεσης δημόσιων χώρων

Σήμερα ολοκληρώνουμε μία πρώτη φάση γενικής καταγραφής. Θεωρούμε ότι στη φάση αυτή είναι σκόπιμο να ξεκινήσουμε με μια ανακεφαλαίωση των στόχων μας. Στη μελέτη αυτή μας απασχολούν δύο βασικά ζητήματα:

Η αρχιτεκτονική ερμηνεία των χειμάρρων

Η κάλυψη των ρεμάτων ήταν ένα από τα σοβαρότερα λάθη που έγιναν ποτέ στην Αθήνα. Στις μέρες μας εκφράζεται συχνά η επιθυμία για την αποκατάσταση ρεμάτων, όπως ο Ιλισός, ο Κηφισός, ο Ηριδανός ή ο Κυκλοβόρος. Η επιθυμία αυτή συνήθως εκφράζει είτε νοσταλγική διάθεση είτε ιδιαίτερη οικολογική ευαισθησία. Η νοσταλγία, όταν αφορά κάτι τόσο μακρινό όπως τα αθηναϊκά ρέματα, οδηγεί συχνά σε απλουστεύσεις ή και παρερμηνείες των φαινομένων. Πολλές φορές, για παράδειγμα, γίνονται συγκρίσεις της Αθήνας με πόλεις από τις οποίες διέρχονται ποτάμια, όπως η Ρώμη ή το Λονδίνο. Οι συγκρίσεις αυτές είναι εντελώς ατυχείς, καθώς στην Αθήνα ουδέποτε κύλησαν ποταμοί όπως ο Τάμεσης ή ο Τίβερης, παρά μόνο χείμαρροι.
Οι χείμαρροι είναι στοιχεία δυναμικά, ορμητικά και έντονα μεταβαλλόμενα στον χρόνο. Οι χείμαρροι μπορεί να έχουν ελάχιστο ή καθόλου νερό για πολλούς μήνες και μέσα σε λίγες μέρες να υπερχειλίσουν παρασύροντας τα πάντα στο πέρασμα τους. Βασικό επίσης χαρακτηριστικό των χείμαρρων της Αθήνας είναι ότι δεν πρόκειται για γραμμικά στοιχεία, αλλά για σύνθετα δίκτυα σύνδεσης των λόφων της Αττικής με τον Σαρωνικό.
Στη μελέτη αυτή ελάχιστα μας ενδιαφέρει η νοσταλγία για την παλιά Αθήνα. Θεωρούμε ότι η ζημιά που έχει γίνει στο φυσικό τοπίο της Αττικής είναι τόσο σοβαρή ώστε να δικαιολογεί από μόνη της τον προβληματισμό για μια ενδεχόμενη αποκατάσταση των χειμάρρων στο μέλλον. Το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στη διερεύνηση του χαρακτήρα που μπορεί να έχει η συγκεκριμένη διαδικασία αποκατάστασης ώστε να εκφράσει τις ιδιαιτερότητες του φυσικού αττικού τοπίου αλλά και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας πόλης του 21ου αιώνα. Ακόμη περισσότερο μας ενδιαφέρει η αρχιτεκτονική των νέων διαμορφώσεων ή -πιο συγκεκριμένα- η δυνατότητα μιας αρχιτεκτονικής ερμηνείας των χειμάρρων.


Η οργάνωση δικτύων δημόσιου χώρου

Η Αθήνα είναι μια ομοιογενής πόλης με πολύ ιδιαίτερο χαρακτήρα. Οι επιμέρους περιοχές της ευρύτερης ζώνης του κέντρου (πχ Παγκράτι - Ζωγράφου ή Κουκάκι - Καλλιθέα κοκ) διαθέτουν παρόμοιο χαρακτήρα και διαφοροποιούνται όχι τόσο λόγω των ποιοτικών διαφορών τους όσο των ορίων που μεσολαβούν και δυσκολεύουν τη μετακίνηση από τη μία στην άλλη. Ο χαρακτήρας του αθηναϊκού δημόσιου χώρου είναι, επίσης, πολύ συγκεκριμένος και ιδιαίτερα υποβαθμισμένος. Επαναλαμβάνονται παντού τα ίδια μοντέλα οργάνωσης πλατειών, κήπων και πάρκων. Η κακή αναλογία δημόσιου χώρου ανά κάτοικο εντείνεται λόγω της μικρής γενικά κλίμακας των δημόσιων χώρων αλλά και της έλλειψης συνδέσεων μεταξύ τους (η οποία αναλύεται πολύ καλά και από τη μελέτη των decaARCHITECTURE). Δεν είναι τυχαίο ότι οι σημαντικότερες μεταβολές που έχουν διαπιστωθεί στην αντίληψη του αθηναϊκού δημόσιου χώρου οφείλονται σε δύο πρόσφατα -και τελείως διαφορετικά- έργα: την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων (στο μέρος που υλοποιήθηκε), η οποία ένωσε σε δίκτυο ορισμένους βασικούς χώρους του ιστορικού κέντρου και το δίκτυο του μετρό, το οποίο επανασύνδεσε απομακρυσμένες περιοχές της πόλης και αποκάλυψε τις μεταξύ τους αποστάσεις: Μεταξουργείο – Δάφνη: 12’ και Μοναστηράκι – Χαλάνδρι: 16’.
Θεωρούμε ότι η αποκατάσταση του δικτύου των ρεμάτων της Αττικής μπορεί να προσφέρει εξίσου ριζικές μεταβολές στον τρόπο αντίληψης της πόλης. Αν προβάλουμε στον χάρτη της σύγχρονης Αθήνας το παλαιό δίκτυο ρεμάτων του Ιλισού, μπορούμε να διακρίνουμε μια σειρά από νέες συνδέσεις διαφορετικών περιοχών της πόλης. Οι συνδέσεις αυτές αφορούν περιοχές που γειτνιάζουν αλλά δεν έχουν επαφή μεταξύ τους, λόγω των ορίων που διαμορφώνονται από το δίκτυο οδικής κυκλοφορίας. Η μεταβολή της αντίληψης στην περίπτωση αυτή αφορά περισσότερο την κυκλική αντίληψη του χρόνου που χαρακτηρίζει τους χείμαρρους παρά τη γραμμική αντίληψη του χρόνου που εντείνεται από το δίκτυο του μετρό.

Στα διαγράμματα που ακολουθούν παρακάτω καταγράφονται ορισμένες από τις δυνατότητες που προσφέρει η συγκεκριμένη κατεύθυνση.