Η αρχιτεκτονική ερμηνεία του χειμάρρου: Σκέψεις και σημειώσεις

Σε αυτό το post θα παραθέσουμε ορισμένες από τις σημειώσεις μας σχετικά με τις δυνατότητες σχεδιασμού που προσφέρει η ανάδυση ενός καλυμμένου ρέματος στην επιφάνεια της πόλης. Έχουμε από την αρχή τονίσει ότι η κύρια ιδιαιτερότητα της Αθήνας, σε σχέση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις που διαθέτουν ποτάμια, είναι η ύπαρξη ενός σύνθετου δικτύου χειμάρρων. Βασική διαφορά του χειμάρρου από το ποτάμι είναι η έντονη μεταβολή του στον χρόνο. Πριν από μερικές εβδομάδες είχαμε προσδιορίσει τους δύο βασικούς στόχους της μελέτης μας: η πρώτη είναι η αποκατάσταση των χώρων της κοίτης του Ιλισού ως ενός «νέου δικτύου δημόσιων χώρων» ενώ η δεύτερη αφορά το ενδιαφέρον μας για μια «αρχιτεκτονική ερμηνεία του χειμάρρου». Θα σταθούμε σήμερα κυρίως στο δεύτερο ζήτημα παραθέτοντας στοιχεία από την αρχιτεκτονική βιβλιογραφία αλλά και τις εμπειρίες ορισμένων πόλεων.

1. Carlo Scarpa, Fondazione Querini-Stampalia, Βενετία, 1961-1963

Το πιο γνωστό παράδειγμα αρχιτεκτονικού έργου το οποίο έχει αφομοιώσει στο σχεδιασμό του ένα δυναμικό σύστημα μεταβολής των υδάτων δεν είναι άλλο από το Querini Stampalia του Carlo Scarpa. Το εσωτερικό ενός βενετσιάνικου palazzo μεταβάλλεται τις ώρες της βενετσιάνικης πλημμυρίδας όταν το νερό εισρέει στο κτήριο και γεμίζει τα περιμετρικά μικρά κανάλια γύρω από τους τοίχους του ισογείου. Το κτήριο έχει διαμορφωθεί με τρόπο τέτοιο ώστε να αλληλεπιδρά με το νερό και να αναδεικνύει το φυσικό φαινόμενο της πλημμυρίδας. Η Βενετία είναι μία πόλη εντελώς επίπεδη όπου η μεταβολή της στάθμης του νερού για ελάχιστα μέτρα προσφέρει τη δυνατότητα μιας τελείως διαφορετικής αντίληψης του χώρου και βέβαια γεννάει και πάρα πολλά προβλήματα. Τι θα γινόταν άραγε αν η ίδια ιδέα εφαρμοζόταν σε έναν χώρο όπου η μεταβολή της στάθμης του νερού θα ήταν πολύ πιο έντονη; Αν αντί για μικρά κανάλια υπήρχαν ολόκληρα δωμάτια διαμορφωμένα με τρόπο τέτοιο ώστε να μπορούν να πλημμυρίσουν;

2. Jože Plečnik, Tromostovje (Οι τρεις γέφυρες), Λουμπλιάνα, 1929

Αναζητώντας παραδείγματα διαμόρφωσης παραποτάμιων χώρων σε διαφορετικά επίπεδα σταθήκαμε στην Λουμπλιάνα. Η Λουμπλιάνα είναι μια πόλη που οφείλει την αρχιτεκτονική της ταυτότητα σε έναν άνθρωπο, τον Jože Plečnik. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Plečnik είναι το Tromostovje. Πρόκειται για μια σύνθεση τριών γεφυρών κάτω από τις οποίες βρίσκεται –στο επίπεδο του ποταμού- μια ψαραγορά. Παρόμοια ιδέα ακολούθησε πολύ πιο πρόσφατα -στη γνωστή του πρόταση για έναν εκθεσιακό χώρο αφιερωμένο στον Michelangelo Pistoletto- ο Χρήστος Παπούλιας. Ο Παπούλιας πρότεινε έναν νέο τύπο μουσείου –τα Αστικά Δωμάτια όπως τα ονομάζει- σε μια ενδιάμεση στάθμη ανάμεσα στην πόλη και το ποτάμι. Πρόκειται για έναν εκθεσιακό χώρο, αλλά ταυτόχρονα και για ένα δημόσιο πέρασμα, άρρηκτα ενσωματωμένο στην ιδιόμορφη αστική σκηνογραφία του Plečnik.

3. Χρήστος Παπούλιας, Αστικά δωμάτια, Λουμπλιάνα, 1995

Η Λουμπλιάνα μας προσφέρει ορισμένες ιδέες για την αξιοποίηση της κοίτης του ποταμού ως δημόσιου χώρου σε διαφορετικές στάθμες. Στη συγκεκριμένη, βέβαια, πόλη το ποτάμι δεν πλημμυρίζει. Είναι όμως η πλημμύρα η μόνη δυνατότητα μεταβολής του δημόσιου χώρου ενός ποταμού; Τα τελευταία χρόνια σε αρκετές ευρωπαϊκές πόλεις έχουν εμφανιστεί ορισμένες ιδιαίτερα τολμηρές ιδέες εφήμερης μεταβολής του δημόσιου χαρακτήρα παραποτάμιων χώρων. Πολλές μάλιστα από αυτές έχουν συναντήσει και μεγάλη επιτυχία. Θα αναφερθούμε εδώ στο «Paris-Plage», την τεχνητή παραλία που φτιάχνεται κάθε καλοκαίρι στον Σηκουάνα μεταφέροντας τρεις χιλιάδες τόνους άμμου ή στην Badeschiff, την πισίνα που εγκαθίσταται στον ποταμό Spree του Βερολίνου και δημιουργεί κάθε καλοκαίρι έναν σημαντικό δημόσιο χώρο της πόλης.

4. Badeschiff, πισίνα στον ποταμό Spree στο Βερολίνο, 2006

Τα ποτάμια, λοιπόν, των ευρωπαϊκών πόλεων εξελίσσονται σε βασικούς υποδοχείς ευρηματικών εφήμερων εγκαταστάσεων, οι οποίες μεταβάλλουν θεαματικά τη δημόσια ζωή της πόλης κατά τους θερινούς μήνες. Συνειρμικά, ίσως, σε αυτό το σημείο μας ήλθε στο μυαλό και η θαυμάσια παλιά πρόταση του Ηλία Ζέγγελη για την οργάνωση ενός θαλάσσιου πάρκου αναψυχής στο Αργοστόλι. Ο κόλπος του Κούταβου διαμορφωνόταν ως μία θαλάσσια πλατεία όπου τα περιμετρικά κτήρια υποστήριζαν ένα σύνολο δραστηριοτήτων αναψυχής. Όχι στο έδαφος, αλλά μέσα στο νερό.

5. OMA / Ηλίας Ζέγγελης, Ηλίας Βενέρης, Σταύρος Αλιφέρης, Μελέτη για τον κόλπο του Κούταβου, Αργοστόλι, 1985

Ολοκληρώνοντας αυτό το post των σκόρπιων σκέψεων προσδιορίζουμε δύο δυνατότητες δυναμικής μεταβολής των δημόσιων χώρων γύρω από έναν χείμαρρο: Η πρώτη αφορά το ίδιο το φαινόμενο της πλημμύρας και τη δυνατότητα ενσωμάτωσης του στον σχεδιασμό μέσα από τη διαμόρφωση χώρων ειδικά μελετημένων ώστε να μπορούν ανώδυνα να πλημμυρίσουν. Η δεύτερη αφορά την προγραμματική οργάνωση του χώρου ειδικά κατά τις ημέρες ξηρασίας όταν η επιφάνεια του δημόσιου χώρου αυξάνεται σημαντικά και προσφέρει τη δυνατότητα φιλοξενίας εφήμερων εγκαταστάσεων.